ترس از مرگ و عشق به خدا از منظر مولانا(استاد فرهیخته مصطفی ملکیان)

ترس از مرگ  و عشق به خدا  از منظر مولانا(استاد فرهیخته مصطفی ملکیان)

عشق به خدا ، ترس از مرگ راکاهش می دهد
مرگ از منظر مولانا به روایت استاد مصطفی ملکیان

نویسنده: علی ورامینی

    مولانا و دیگر عرفا مانند غزالی اعتقاد دارند که زیاده روی در استفاده از لذات دنیا ترس از مرگ را افزایش می دهد. در اینجا مولانا در برابر «رولو می» پدر روان درمانی اگزیستانسیال قرار دارد وی بیان می کرد: چنان در جهان زندگی کنید که هرچه خوشی می توانید در جهان بکنید و هرچه خوبی می توانید به جهان بدهید. به زعم «رولو می» این نوع زیستن در جهان ترس از مرگ را کاهش می دهد
    مولانا معتقد است که عشق به خدا هرچقدر افزایش پیدا کند، ترس از مرگ کاهش می یابد. باور به وجود خدا به تنهایی در تقلیل ترس از مرگ تاثیری ندارد و عشق به خدا است که موجب کاهش این پدیده می شود
     بیست و سومین رستخیز ناگهان عنوان نشستی بود که به همت موسسه سروش مولانا روز دوشنبه در ایوان شمسر برگزار شد. مصطفی ملکیان در این نشست که با اقبال بسیار مخاطبان برگزار شد سخنانی ایراد کرد، تحت عنوان «مرگ: پایان بخش یا ارزش بخش؟ مرگ از نظرگاه مولانا». ملکیان طبق روال همیشگی اش قبل ازورود به بحث نکاتی در باب مرگ و مرگ اندیشی عنوان کرد و در آخر هم هفت عاملی که از دید مولانا باعث کاهش از ترس می شود را بیان کرد که در ادامه تقریری از این سخنرانی می خوانید.
    آیا مرگ در اندیشه مولانا پایان بخش زندگی است یا ارزش بخش زندگی است؟ می توان تمام تلقی هایی که از مرگ در تاریخ وجود داشته را به دو تلقی فرو کاهش داد: یک تلقی این است که مرگ کاری نمی کند جز اینکه به زندگی پایان ببخشد و حضور مرگ یعنی غیاب زندگی. اما در دیدگاه دوم مرگ را ارزش بخش زندگی می دانند و معتقدند اگر مرگی نمی بود زندگی قدر و ارزشی نمی داشت و به تعبیر دیگر، ارزش زندگی به جهت محدود بودن آن است و نه نا محدود بودن. درست مانند نهاد اقتصاد که اگر عرضه زیاد باشد قیمت پایین می آید، در عرصه زندگی هم اگر عرضه فراوان می بود و زندگی لایتناهی بود، ارزش زندگی پایین می آمد.
    
    این دو تلقی که بیان شد در سه بیت از مثنوی به شیرینی بسیار بیان شده است:
    
    آن یکی می گفت خوش بودی جهان
    
     گر نبودی پای مرگ اندرمیان
    
    آن دگر گفت ار نبودی مرگ هیچ
    
    که نیرزیدی جهان پیچ پیچ
    
    خرمنی بودی به دشت افراشته
    
    مهمل و ناکوفته بگذاشته
    
    این در واقع صورت مساله است و الان نیاز هست که به جغرافیای مساله بپردازم. یعنی بین این همه سخن که می توان در باب مرگ گفت من جویای چه نکته یی بوده ام در مثنوی. قبل از آن باید به ذکر چند نکته بپردازم.
    
    انواع مرگ
    اساسا در همه کتاب ها: فلسفی، عرفانی، روانشناسی و... هیچ مساله یی اندازه مرگ و عشق مورد مداقه و بحث قرار نگرفته است. اینکه چرا چنین هست را می توان در فروید یا متفکرانی دیگر یافت و محل بحث ما نیست. هنگامی که از مرگ در این کتاب ها صحبت می شود در واقع از چهار پدیده مجزا صحبت می شود که همه را مرگ نام می گذارند و در ابتدا نیاز هست که این چهار پدیده از هم تفکیک شوند. گاهی مراد از مرگ همان حادثه یی است که در پایان عمر و در یک لحظه رخ می دهد و زندگی را در این جهان (لااقل) ختم می کند. بعضی دیگر پس از مرگ را مورد نظر قرار دارند هنگامی که از مرگ نام می برند در واقع منظورشان زندگی پس از مرگ است.
    گاهی نه خود مرگ مراد هست و نه زندگی پس از مرگ، بلکه چیزی هست که به آن سکرات مرگ یا حالات نزدیک به مرگ یا به تعبیری نزع می گویند و چنین حالت زمانی رخ می دهد که فرد متوجه می شود که این آخرین بیماری است که دچار شده است و از آن زنده بیرون نخواهد آمدو از لحظه آگاهی فرد نسبت به این موضوع تا هنگام مرگ را سکرات مرگ می گویند. عده یی هنگامی از مرگ صحبت می کنند، مرادشان این فاصله زمانی تا مرگ است. اینکه فرد بداند چه وقتی می میرد، از لحظه یی که متوجه می شود دیگر زندگی اش به کیان سابق نخواهد بود و جان کندنش از همان لحظه آغاز می شود. اما معنی چهارم دیگر نه مرگ است (death)، نه پس از مرگ (after death) و نه نزدیک به مرگ (near death) . بلکه چیزی است که در انگلیس به آن dying (مردن در عین زیستن و زیستن در عین مردن) می گویند و این یعنی انسان پی می برد که از زمانی که نطفه اش منعقد شده در هر لحظه توامان هم دارد به زندگی ادامه می دهد و هم به مرگش. انسان چون موجودی زمانی است و خاصیت موجود زمانی این است که تا مرگ لحظه یی را تجریه نکند وارد لحظه نو نمی شود. از این رو انسان مانند پارچه یی است که تارهایش زندگی و پودش مرگ است. در این بحث هنگامی که بحث از ترس از مرگ می کنم مرادم همان مرگ به معنای اول« death» است.
    
    مرگ درونی- مرگ بیرونی
    نکته دیگر این است که مرگ در تمام چهار معنا یک جنبه بیرونی (objective) دارد و یک جنبه درونی (subjective) . مرگ بیرونی هنگامی رخ می دهد که زندگی این جهانی من پایان یافته است. اما وقتی از مرگ درونی صحبت می شود مراد حضور مرگ در ذهن و ضمیر است. بسیاری از عرفا معتقدند که مرگ درونی آغاز زندگی است. از این رو هست که عرفا و بعضی از روانشناسان و فلاسفه اعتقاد دارند که کودکان هنوز زندگی را آغاز نکرده اند و هنگامی شروع به زندگی می کنند که مرگ در آنها رخنه کند. یعنی کودک آگاه شود به مردن، ترس مردن در دلش بیفتد و همچنین تفکر کند در رابطه با مرگ. پس باید تفکیک کرد بین مرگ و جلوه مرگ در درون فرد که به سه طریق صورت می گیرد. مرگ آگاهی، ترس یا عشق به مرگ و تفکر به مرگ.
    
    حال اینکه کسی که دچار مرگ درونی می شود دچار سلامت روان هست یا عدم سلامت روان؟
    اپیکور و بعد از آن فروید اعتقاد دارند که کسانی که دچار مرگ درونی می شوند فاقد سلامت روان هستند. استدلال اپیکور این بود که تا وقتی زندگی هست، مرگ نیست و وقتی مرگ هست زندگی نیست، پس وقتی فرد هیچگاه مرگ را ملاقات نمی کند عقلانی نیست که درباره اش فکر کند. فروید، این استدلال فلسفی اپیکور را جنبه روانشناختی بخشید و در قالب سه دلیل بیان کرد که فرد دچار مرگ درونی، فاقد سلامت روان است.
    اما بسیاری هم عکس این را می گویند و معتقدند که با در اندیشه مرگ بودن زندگی ارزش پیدا می کند. اینکه چه ارزشی می بخشد و با چه ساز و کاری مرگ اندیشی ارزش می بخشد به زندگی دو سوالی هست که متفکران جواب های گوناگون به آن داده اند که این هم محل بحث ما نیست.
    
    جاودانگی
    بعضی اعتقاد دارند که عقاید ما در رابطه با زندگی پس از مرگ هیچ تاثیری در احساسات، عواطف یا هیجانات ما نسبت به مرگ ندارد. یعنی چه اعتقاد به زندگی پس از مرگ داشته باشیم و چه نداشته باشیم یا لاادری باشیم هیچ تفاوتی نسبت به رویکرد ما به مرگ ندارد. بعضی دیگر هم اعتقاد دارند که اعتقاد به وجود یا عدم وجود زندگی پس از مرگ، در احساسات و عواطف و هیجانات تاثیرگذار است.
    به هر حال، اینکه زندگی پس از مرگ وجود دارد یک قسمش بحث فلسفی است و سه قسمش بحث روانشناختی. جاودانه بودن در فلسفه یعنی هنگامی که فرد زندگی این جهانی اش را به پایان رساند، از همان لحظه پایان در ساحتی دیگر به زندگی ادامه دهد. اما در منظر روانشناختی سه تصور دیگر از جاودانگی وجود دارد که اغلب مردم دل خود را به این سه خوش می کنند.1- یکی از این تصورات جاودانگی به وسیله اولاد و اخلاف است. یعنی فرد به این دلخوش ا ست که بعد از مرگش به وسیله فرزندان و نوادگانش نامش ادامه دارد و به این طریق جاودانه خواهد شد. در شق2- دوم فرد از آن رو به جاودانگی دلخوش است که آثاری دارد (مجسمه یی، نقاشی ای، قطعه موسیقی ای و...) و این آثار نام او را زنده نگه می دارد. در شکل3- سوم هم که قدمای ما بیش از دوتای قبلی دل به آن می بستند، فرد معتقد است که به وسیله نام نیکش که در خاطره ها باقی خواهد ماند جاودانه می شود. این سه جاودانگی که ذکر شد، جاودانگی فلسفی نیست. دغدغه ما باید جاودانگی فلسفی باشد. یعنی اینکه ما خودمان بعد از مرگ باقی بمانیم و نه فرزندان، نام یا آثار.
    
    ترس از مرگ
    آیا ترس از مرگ در همه انسان ها به یک اندازه وجود دارد یا در افراد مختلف متفاوت است؟اگر متفاوت است چه عاملی باعث این تفاوت می شود؟ اینها مباحثی است که در روانشناسی مرگ مورد بحث قرار می گیرید.
    قابل ذکر است که شش نکته در «روانشناسی مرگ» مسلم است. از بعد از جنگ جهانی دوم که خانم «الیزابت کوبلر راس» روانشناسی مرگ را ابداع کرد تا به حال همه روانشناسان مرگ بر سر این شش اصل توافق دارند و تحلیل های آماری هم آنها را ثابت کرده است.1- یکی از آنها که خود خانم «کوبلر راس» آن را بیان کرده است مراحل پنجگانه است وی بیان می کند که فرد از هنگامی که متوجه می شود از بستر بیماری زنده بیرون نمی آید تا وقت مردن (حال این زمان یک ماه باشد تا چندین سال) پنج مرحله را طی می کند. مرحله اول، مرحله انکار است. در این مرحله فرد نمی پذیرد که از این مرحله دیگر جان سالم به در نمی برد. در مرحله دوم که شخص می پذیرد در بستر مرگ قرار دارد، دچار خشم می شود و از روزگار شکوه می کند. در مرحله سوم فردشروع به چانه زنی می کند با خدا یا هرچیزی که به وجودش قایل است، قرار می گذارد که اگر سالم شود، فلان می کند و چنان. در مرحله چهارم فرد دچار افسردگی می شود و در خود فرو می نشیند. نه دعوا می کند و نه گلایه. به قولی یک نوع اوتیزم (نه مانند اوتیزمی که در روانشناسی از آن بحث می کنند) پیدا می کند. در مرحله آخر فرد دیگر دچار تسلیم و گهگاه دچار خشنودی می شود. الیزابت کوبلر راس بعد از 40 سال تحقیق بالینی متوجه شد این پنج مرحله در تمام افراد وجود دارد و کار روانشناس این است که فرد را هرچه زودتر به مرحله پنجم برساند. به غیر از این پنج نکته دیگر هم وجود دارد که واقعیت های مسلم در باب ترس از مرگ است. یکی از مهم ترین ها این است که در دوران کودکی، مرگ بایکوت شده و بچه ها را دور از مرگ نگه می دارند. این امر سبب می شود که ترس از مرگ در افراد رشد کند. «ارنست بکر» روانشناس مرگ و واضع این نظریه استدلال می کند که ترس از مرگ در دوران قرون وسطی کمتر بود، چرا که پدر و مادرها از همان کودکی بچه ها را با واقعیت مرگ آشنا می کردند. راهکاری که وی ارائه می داد این بود که باید مرگ آگاهی را در جامعه شایع کرد تا وحشت مرگ را تقلیل بدهد. سومین واقعیت مسلم مرگ این است که ترس از مرگ در زنان بیش از مردان است. سه تبیین در این رابطه انجام شده است. یکی از این تبیین ها بیان می کند که زنان نسبت به مردان به عواطف و احساسات و هیجانات خودشان بیشتر وفادارند. چون وفادارترند هیچ احساس و عواطف و هیجانی را سرکوب نمی کنند. مردان هم ترس از مرگ دارند اما چون مدام آن را سرکوب می کنند، جلوه بیرونی مانند زنان ندارند واقعیت چهارم این است که برخلاف فهم عرفی، ترس از مرگ با افزایش سن بیشتر نمی شود و تحقیقات روانشناسی مرگ نشان می دهد که افزایش سن و ترس از مرگ رابطه یی معکوس دارند. واقعیت پنجم هم این است که اگر فرد در جنبه های دیگر زندگی دچار کشمکش روانی شود، ترس از مرگ در وی افزایش پیدا می کند. آخرین واقعیت هم این است که هرچه وابستگی فرد به موجودات بیشتر شود، ترس از مرگ در او بیشتر می شود. حال این سوال پیش می آید که چگونه می توان بدون اینکه توجهی به وجود یا عدم وجود زندگی پس از مرگ داشته باشیم ترس از مرگ را کاهش داد؟
    
    مولانا و ترس از مرگ
    به نظر می رسد که مولانا در باب کاهش ترس از مرگ فکر کرده است. هرچند آن را نظام مند بیان نکرده است، اما در مثنوی به هفت عامل (در جاهای مختلف و به صورت پراکنده) اشاره می کند که باعث تقلیل این پدیده می شود.
    
    1- دل «نابستن» به چیزها ترس از مرگ را کاهش می دهد.
    
    2- مولانا و دیگر عرفا مانند غزالی اعتقاد دارند که زیاده روی در استفاده از لذات دنیا ترس از مرگ را افزایش می دهد. در اینجا مولانا در برابر «رولو می» پدر روان درمانی اگزیستانسیال قرار دارد وی بیان می کرد: چنان در جهان زندگی کنید که هرچه خوشی می توانید در جهان بکنید و هرچه خوبی می توانید به جهان بدهید. به زعم «رولو می» این نوع زیستن در جهان ترس از مرگ را کاهش می دهد.
    
    3- دیگر عاملی که مولانا آن را تاثیرگذار در ازدیاد ترس از مرگ می داند، خودشیفتگی است. مولانا توصیه می کند که هرچه می توانید خود را در برابر دیگران فرو بکاهید تا ترس از مرگ در شما کاهش پیدا کند.
    
    4- مولانا به عادت کردن به رنج اشاره می کند و می گوید که رنج های زندگی جزیی از مرگ هستند. اگر با این جزءِ بتوانید کنار بیایید و آشتی کنید با رنج کل هم که مرگ باشد می توانید آشتی کنید.
    
    5- مولانا بین اخلاقی زندگی کردن و ترس از مرگ هم نسبت بر قرار می کند و می گوید هرچی اخلاقی تر زندگی کنید، ترس از مرگ در زندگی شما کاهش پیدا می کند.
    
    6- تا هنگامی که می خواهی نادانسته ها را به دانسته تبدیل کنید و نه اینکه دانسته ها را به کرده، ترس از مرگ در شما کاهش نمی یابد.
    
    7- مولانا معتقد است که عشق به خدا هرچقدر افزایش پیدا کند، ترس از مرگ کاهش می یابد. باور به وجود خدا به تنهایی در تقلیل ترس از مرگ تاثیری ندارد و عشق به خدا است که موجب کاهش این پدیده می شود.
    
    در آخر باید به این نکته اشاره کرد که مولانا از جمله کسانی است که معتقد است باور به وجود جهان دیگرترس از مرگ را کاهش می دهد و هرچقدر این باور قوی تر باشد، ترس بیشتر کاهش پیدا می کند.
    

     یاداشت

پس با باور داشتن به قیامت و ترس از خدا عملمان را خدایی کنیم تا ترس ازما دور شود باور به خدا نجات دهنده است در صورتی که به فرمان او به عنوان جانشین درست عمل کنیم درست زندگی کنیم درست بیاندیشیم درست با پدر ومادر برخورد کنیم درست به احکام او توجه کنیم حق االناس نخوریم دروغ ،ریا،ربا،عوامفریبی،فساد و فحشا،دزدی،اختلاس،وکلا هر چیزی که ضد خدا هست انجام ندهیم مسلما مرگ برای هر کس شیرین خواهد شد.

□