درسهای از استاد معتمد نژاد(روحش شاد)

درسهای از استاد معتمد نژاد(روحش شاد)

آموزه های استاد معتمدنژاد


نویسنده: منصور ساعی*

من از سال ١٣٨١ تا ١٣٨٩ دانشجوی مستقیم استاد کاظم معتمدنژاد بودم. گرچه سال ها قبل نیز با مطالعه کتاب ها و مقالات ایشان شاگرد غیرمستقیم شان بودم. بهترین دوران زندگی ام، یعنی دوره کارشناسی ارشد و دکتری ام دانشجوی استاد بودم. محور مطلب من امروز آموزه هایی است که من به عنوان آخرین نسل دانشجویانش از ایشان در سر کلاس هایش، از نوشته ها و آثارش آموختیم.
    
    آموزه اول: تبیین آزادی اطلاعات و ارتباطات
     معتمدنژاد به آزادی اطلاعات باور داشت و به این موضوع به طور مستمر در آثار و تالیفات، پژوهش ها و سخنرانی ها، مجامع علمی و کلاس های درس می پرداخت. وی دسترسی به اطلاعات را حق هر انسانی می دانست و همانند استادان برجسته جهان، از «حق ارتباط» و «حق اطلاع» برای هر انسانی سخن گفت. منظور استاد از آزادی اطلاعات، «حق دسترسی افراد به اطلاعات واخبار موجود در دستگاه ها و موسسات عمومی و خصوصی» بود. وی براین باور بود که دولت نه مالک، بلکه امانتدار اطلاعات است و دولت باید اطلاعاتی را که در اصل متعلق به شهروندان است، در اختیارآنها قرار دهد.
    
    آموزه دوم: تبیین علمی و عملی ضرورت آزادی مطبوعات و رسانه ها
    استاد که خود حقوقدان نیز بود، براین باور بود که پیش زمینه ضروری برای ایفای نقش های بنیادی و حرفه یی رسانه ها، از جمله اطلاع رسانی شفاف و حداکثری و نظارت بر محیط سیاسی و اجتماعی (نقش رکن چهارم دموکراسی)، پذیرفتن، به رسمیت شناختن، نهادینه شدن آزادی بیان و مطبوعات است. ایفای چنین نقش هایی از رسانه ها زمانی انتظار می رود که قوانین، آزادی بیان، آزادی اطلاعات و آزادی رسانه ها را به رسمیت بشناسند، ازآن پشتیبانی و حمایت کنند.
    
    آموزه سوم: مخالفت با سانسور پیش از انتشار و تبیین ضرورت استقرار نظام تعقیبی در حوزه تاسیس و اداره رسانه ها
    به باور استاد، راه استقرار و توسعه آزادی رسانه ها و مطبوعات پیروی از نظام حقوقی تعقیبی است نه نظام پیشگیرانه. در این نظام هیچ گونه محدودیتی جز در موارد استثنایی پیش بینی شده در قوانین، برای تاسیس و اداره مطبوعات وجود ندارد و افراد و شرکت ها و جمعیت ها می توانند با آزادی کامل یا تنها با تسلیم اعلام نامه یا تقاضای ثبت نام نشریه، رسانه، روزنامه ها یا مجله های مورد نظر خود را منتشر کنند. وی مخالف نظام مطبوعاتی کنونی یعنی نظام حقوقی پیشگیرانه و مبتنی بر اعطای مجوز و پروانه انتشار است که راه سانسور پیش از انتشار و اعطای مجوز به افراد غیرحرفه یی و دارای رانت را باز می کند.
    
    آموزه چهارم: تبیین ضرورت فعالیت رسانه های مستقل، متنوع و کثرت گرا در جامعه ایران
    استاد براین باور بود که در جامعه اطلاعاتی کنونی، رسانه های موفق در جامعه ایران رسانه هایی هستند که دارای استقلال سیاسی (عدم دخالت دولت در امور رسانه یی و سیاست های رسانه وسرنوشت رسانه ها و خبرنگاران)، استقلال مالی (عدم وابستگی مالی از طریق یارانه و آگهی و هرگونه کمک دولتی)، استقلال محتوایی (از فشارهای مختلف) باشند و بازنمایی کننده دیدگاه های متنوع و متکثر و دارای محتوای توسعه گرا و فراگیر باشند. به عبارتی استاد تنوع و تکثر رسانه یی را یک ضرورت جامعه دارای تنوع قومی، مذهبی، زبانی و فرهنگی می دانست.
    
    آموزه پنجم: تبیین مقوله ضرورت استقلال حقوقی حرفه روزنامه نگاری
    استاد مدام در مقالات و مباحث شان، مهم ترین عوامل موثر در کارآمدی رسانه ها و حرفه روزنامه نگاری را تدارک و تصویب قوانین و مقررات حقوقی ضروری برای تامین استقلال حرفه روزنامه نگاری می دانست.
    وی برآن بود: همان گونه که برخی مشاغل همچون پزشکی، وکالت دادگستری و معماری دارای نظام های حرفه یی خاص هستند، باید به تدوین مقررات حقوقی حرفه یی روزنامه نگاران و وضع قوانین و مقررات ضروری برای تامین استقلال نظام حاکم براین حرفه در ایران پرداخت.
    معتمدنژاد معتقد بود: تجربه کشورهای موفق نشان می دهد که نابسامانی ها وناهنجاری های مختلف فعالیت های مطبوعاتی و ارتباطی که بیشتر از تزلزل شغلی، نااطمینانی مالی، عدم تامین اقتصادی و اجتماعی و همچنین بیم تهدید و تعقیب های سیاسی و قضایی ناشی می شوند، با تامین استقلال حقوقی حرفه روزنامه نگاری از میان رفته اند.
    استاد تاکید می کرد که تدوین و تصویب قانون استقلال حرفه روزنامه نگاری زیر بنای کارآمدی و عملکرد درست رسانه ها و روزنامه نگاران است. در مقوله اصول حقوقی استقلال حرفه روزنامه نگاری، تعریف قانونی روزنامه نگار حرفه یی و شرایط برخورداری همکاران تحریریه یی رسانه ها از صفت روزنامه نگار حرفه یی و چگونگی صدور کارت هویت حرفه یی، مقررات حقوقی حاکم بر روابط بین روزنامه نگاران و صاحبان و مدیران موسسات رسانه یی و شرایط اشتغال و فعالیت روزنامه نگاران و حقوق مادی و معنوی آنان مورد بحث قرار می گیرد.
    
    آموزه ششم: تبیین مطالعات انتقادی و ضرورت روزنامه نگاری انتقادی برای جامعه ایران
    یکی از بهترین کلاس های استاد، کلاس مطالعات انتقادی بود. استاد با تدریس تئوری های نظریه پردازان برجسته مکاتب انتقادی، به ما آموخت که رسانه ها نباید در خدمت نهاد قدرت قرار گیرند و ایدئولوژیک باشند. استاد «سواد انتقادی» ما را ایجاد و تقویت کرد. ما را به سرچشمه های روزنامه نگاری انتقادی برد.
    وی براین باور بود که نظارت رسانه یی با مقوله «نقد و انتقاد» همزاد است. به این سان که نمی توان بر پدیده، تصمیم وعملکردی نظارت کرد اما از آن انتقاد نکرد.
    وی برآن بود که رسانه ها صرفا ثبت کننده وقایع اجتماعی نیستند بلکه چشم و گوش افکارعمومی هستند. آنها سرسختانه خطاها و نواقص و اشتباهات دولت و سازمان ها را پیگیری می کنند و این امر احساس سرزندگی و شادابی به رسانه و جامعه می دهد. اگر شهروندان اطلاعات ناقصی در مورد عملکرد کارگزاران و نهادها داشته باشند، دولت ها احساس مسوولیتی در قبال آنها نمی کنند و پاسخگوی آنها نخواهند بود.
    
    آموزه هفتم: تبیین جایگاه و نقش روزنامه نگاری توسعه و ارتباطات توسعه
    استاد پژوهشگر برجسته حوزه ارتباطات، روزنامه نگاری و توسعه بود. براین باوربود که نظام های رسانه یی و روزنامه ها در کشورهای در حال توسعه، هر یکی نقشی بی بدیل در توسعه کشاورزی و صنعت، سوادآموزی و آموزش، مردمسالاری، بهداشت و تنظیم خانواده و مقابله با آلودگی محیط زیست، توانمندسازی گروه های به حاشیه رانده شده و توسعه پایدار عرصه ملی، محلی، سازمانی ونهادی دارند. وی اعتقاد داشت که حضور فعال روزنامه نگاری توسعه برای بهبود و توانبخشی اوضاع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی می انجامد.
    نگاه استاد به توسعه و نقش ارتباطات در توسعه درون زا بود و کپی کردن و تبعیت از الگوهای غربی را هرگز در آثارش توصیه نکرد.
    * پژوهشگر رسانه و مدرس دانشگاه