در مقالات و یادداشت‌هایی که پیوسته درباره دریای خزر نوشته می‌شد به
گذشته‌های تاریخی تا سیر آن تا به امروز رجوع می‌شود بی‌آنکه راه‌حلی ارایه
شود. حقیقت ساده‌تر از نگرش تاریخی طولانی است. ایران در قرارداد 1828
ترکمانچای کل دریای خزر را حتی به شمول دریانوردی و ماهیگیری به روسیه
باخت! در قرارداد دوستی 1921 به ایران اجازه دریانوردی غیرنظامی و ماهیگیری
در سواحل خود داده شد. در قرارداد دریانوردی 1941 برای نخستین بار 10 میل
دریایی آب ساحلی منطقه اختصاصی طرفین شناخته شد و در ماورای آن به طرفین
متعاهدتین حقوق برابر کشتیرانی داده شد. بعد از فروپاشی شوروی و اهمیت
یافتن بیشتر استخراج نفت حوزه دریای سیاه کشورهای ساحلی را به استفاده
انحصاری از دریای ساحلی در سهم خودشان واداشت، اما مساله این بود که دریای
ساحلی سهم هر کشور چیست؟ در این باب سه نظر وجود داشت:
1- نظر زورگویانه میراث قلدری دوران شوروی، مدعی بود که با اتصال خطی
مستقیم از نقطه مرزی ایران در غرب دریای خزر به نقطه مرزی در سمت شرق، یعنی
از آستارا تا حسینقلی سهم ایران در هلال ساحلی روشن می‌شود! کشیدن چنین
خطی البته از همه آسان‌تر و برای شوروی از همه مقبول‌تر بود. از چنین خطی
ظاهرا در قراردادی صرفا به‌عنوان کانالی هوانوردی میان ایران و شوروی نام
رفته است که البته ربطی به مرز دریایی ندارد! جمهوری آذربایجان و ترکمنستان
از چنین خط موهومی که البته به نفعشان بود طرفداری می‌کردند. اما موضوع
تامین منافع یک طرف، فراتر از اصول حقوقی و قراردادی و بنا بر تمایلات یک
طرف نیست حل قضیه فقط بر مبانی قراردادی و بین‌المللی قابل حل است.
2- نظر دوم، یا نظر ایران، در زمان فروپاشی شوروی برپایه تفسیری از
قرارداد دریانوردی 1941 اعلام شد که در آن قرارداد ضمن تثبیت 10 میل آب
ساحلی، در ماورای آب ساحلی به ایران «متساویا» حق دریانوردی می‌دهد.
برداشت‌های ملی‌گرایانه از این تفسیر حکایت از تعلق 50درصد از «آن بخش
غیراختصاصی دریا» به ایران داشته است زیرا تکلیف آب ساحلی که روشن است. با
توجه به اینکه طول سواحل دریای خزر هفت‌هزارکیلومتر برآورد می‌شود، با کسر
10میل (هر میل 1852 متر، یعنی کمتر از دوکیلومتر) جمع سواحل اختصاصی حدود
130هزارکیلومتر مربع می‌شود و اگر این مقدار را از مساحت برآوردی
270هزارکیلومتر مربعی دریای خزر کم کنیم، باقیمانده آن 140هزارکیلومتر
مربع می‌شود. در این صورت ادعای 50درصدی ایران شامل حدود 70هزارکیلومتر
مربع از آن می‌شود که با حدود 13هزارکیلومتر مربع دریای ساحلی (10میل آب
ساحلی در طول 700کیلومتر ساحل) جمعا شامل حدود 83هزارکیلومتر مربع
می‌شود. یعنی حداکثر ادعای قراردادی و تفسیری ایران به 30درصد دریای خزر
بالغ می‌شود. در واقع کسانی که بر مبانی تفسیر «تساوی حق کشتیرانی» آن را
به میزان حاکمیت به کل دریا تعمیم می‌دهند، نبایدفراموش کنند که 10میل
اختصاصی نیز طبق همان قرارداد و به طور صریح و غیرتفسیری شناخته شده و
ابهام فقط در ماورای آن است.
3- تفسیر سوم، کلا قضیه را تابع اصول حقوق بین‌الملل می‌داند و اصول حقوق
بین‌الملل هم قطعا 10میل آب ساحلی قراردادی را صریح و پابرجا می‌داند و بر
مبنای ماورای آب ساحلی اختصاصی داوری خواهد کرد. اصول حقوق بین‌الملل خط
موهوم مستقیم مورد ادعای طرف را مردود و بی‌اساس خواهد دانست و معمولا بر
مبنای ادامه فرضی 10 میل آب ساحلی تا خط برخورد مرزها یا ادامه نقاط تا
نقطه دایره فرضی مرکزی رأی خواهد داد که در هر حال حق کشتیرانی برای کلیه
کشورهای ساحلی «متساویا» تداوم خواهد داشت. نکته مهم تفسیر حقوقی کلمه
متساویا در برابر تفسیر ادبی آن است! اکنون با مردود دانستن تفسیر شماره یک
(خط مستقیم) مهم است بدانیم میزان دستاورد ایران با توجه به هریک از
دوتفسیر دیگر چه وضعی دارد و منافع ملی برای فراهم آوردن شرایط حداکثر
بهره‌مندی و دریانوردی و ماهیگیری و آلودگی‌زدایی و غیره با تفاهم منصفانه
حاصل می‌شود یا با مذاکرات بی‌پایان بر پایه ادعاهایی از هر طرف که برای
طرف دیگر قابل پذیرش نباشد. شاید تقسیم حق بهره‌برداری در ماورای آب ساحلی
قراردادی با حفظ حق برابر کشتیرانی، به مرجع داوری بین‌المللی بتواند رافع
محظورات سیاسی طرفین خصوصا در مقابل دیدگاه‌ها و ادعاهای عامیانه باشد.
یاداشت
اصولا
نمی شود به این روسها اطمینان کرد انها زیر هر تعهدی را می زنند لازم است
ایران با مشاوره با کارشناسان خبره کشور چه در داخل و چه در خارج تکلیف ما
با سهم خواهی بیش از حد روسها را مشخص کنند روسها تعهدات بین المللی
امروزشان را فراموش می کنند چه برسد به تعهدات ده های گذشته خود را،امید
اینکه با همدلی مسئولان این منطقه حیاتی کشورمان هر روز نسبت به دیروز کمتر
و کمتر نشود.
رضا بژکول دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی